НапэкӀуэцӀ Хьэщомыщ и япэрей тхыгъэ щытыкӀэм хэплъэн

{{taxobox
 | name         = Хьэщомыщ
 | image file   = Tiger 2.jpg
 | image descr  = 
 | regnum       = Псэушъхьэхэр
 | phylum       = [[Кордэхэр|Кордэхэр]]
 | subphylum    = 
 | classis      = [[ШэрыпӀхэр|ШэрыпӀхэр]]
 | ordo         = [[Псэущхьэшххэр]]
 | subordo      = 
 | familia      = [[Джэдухэр]]
 | genus        = [[Пантерэхэр]]
 | species      = '''Хьэщомыщ'''
 | latin        = {{Btname|Panthera tigris|<br /> Linnaeus, 1758}}  
 | wikispecies  = Panthera tigris
 | commons      = Panthera tigris
 | itis         = 183805
 | ncbi         = 9694
 | range map    = Tiger map.jpg
 | range legend = 
}}
'''Хьэщомыщ''' е '''Къаплъэн''' ({{lang-lat|Panthera tigris}}) — [[псэущхьэшххэр|псэущхьэшх]] [[шэрыпӀхэр|шэрыпӀхэм]] ящыщ джэдуушхуэщ, [[пантерэхэр|пантерэ]] лъэпкъым къахэкӀыу. 

Мы лӀэужьыгъуэхэм ящыщхэм къахокӀ джэду лъэпкъым щыщ нэхъ индыдэ псэущхьэхэр. Хьэщомыщыр дунейм и нэхъ ин псэущхьэшххэм ящыщщ, япэ итхэр и инагъкӀэ [[мыщэхэр]]ащ (хужьымрэ гъуабжэмрэ). КъыхагъэкӀщ лӀэужьыгъуэ къуэдзиплӀ, абыхэм ящыщу XXI лӀэкӀыгъуэм къынэсар хы къуэдей, я бжыгъэр мин 4-6,5 фӀэмыкӀыу<ref>[https://web.archive.org/web/20090706065433/http://www.iucnredlist.org/details/136899/0/full The IUCN Red List of Threatened Species, accessed on 2009-10-06]</ref>, абыхэм я нэхъыбэр бжыгъэкӀэ [[бенгал хьэщомыщ|бенгал хьэщомыщыращ]], зэщӀеубыдэр 40% [[лӀэужьыгъуэ]] псом и бжыгъэм. 

[[Дунейпсом хъумэнхэм я тхылъ]]ым хатхащ XX лӀэщӀыгъуэм, 2012 гъэм къызэрнэхумкӀэ хьэщомыщхэм ещэкӀуэныр теубыдауэ щытщ дунейпсом. 

== Теплъэр ==
Хьэщомыщыр нэхъ ин икӀи нэхъ хьэлъэщ [[джэду лъэпкъыр|джэду лъэпкъым]] яхэтхэм, ауэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэр ину зэщхьэщокӀхэ инагъымрэ хьэлъагъымрэкӀэ. ЩӀылъэм щыпсэухэр нэхъ инхэщ хытӀыгухэм щыпсэухэм ялъытамэ. ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэ нэхъ индыдэхэр [[амур хьэщомыщ|амур хьэщомыщымрэ]] [[бенгал хьэщомыщ|бенгал хьэщомыщымрэ]], а лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм я хъухэр м 2,3-2,5 нэсыфыну я щӀыхьэгъыр (кӀапэр абым хэмыту), ч 270-300 фӀэкӀыу къашэчу.

Ӏэплъэпкъым и щӀыхьэгъыр кӀапӀэр хэмыту лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм зэщхьэщокӀыр метрэ 1,4 къыщыщӀэдзауэ 2,9-м нэсэу. КӀапӀэр см 60-100 хуэдизщ. Нэхъ индыдэу къэгъэунэхуа щӀыхьагъыр Ӏэплъэпкъым см. 317 (амур хьэщомыщым ей) кӀапӀэм дэщӀыгъуу см 420.

[[Жал]]ым и лъэгагъыр м 1,15. Хъу зэфӀэувам къешэч ч 180 къыщыщӀэдзауэ 250 нэс. Къэунэхуауэ щытщ хьэщомыщ хъу щыӀэу я хьэлъагъыр ч 325, 340, 350, 360 хъухэу, ауэ я пэжыгъэр а хъыбархэм захуэу щӀэныгъэлӀ псоми къалъытэкъым. Бенгал хьэщомыщыр и нэхъыбэм къешэч ч 220, хьэщомыщ ищхъэрэ [[Индиэ|Индиэмрэ]] [[Непал|Непалымрэ]] щыпсэухэм къашэч ч 235 хуэдиз. Бзыхэр гу лъыптэу нэхъ цӀыкӀухэщ бенгалхэмрэ амурхэмрэ я лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм, я хьэлъагъыр ч 100-181 хъууэ. Иджырей лӀэужьыгъуэ къуэдзих щыӀэмкӀэ къэплъытэ хъунущ хъухэм къашэчу и нэхъыбэм ч 170 хуэдиз, бзыхэм ч 115 хуэдиз.

Нэхъ хьэлъэдыдэу гъэунэхуар амур хьэщомыщ цӀыхум я Ӏыгъауэ, къишэчырт ч 423.

Хьэщомыщыр и ӀэплъэпкъкӀэ щэджащэщ, щӀыхьщ, джанщ. И гупэмкӀэ нэхъ лъэшу щытщ и кӀэмкӀэ нэхъ, жалыр нэхъ лъагэщ [[тхыӀунэ]]м нэхърэ. КӀэр щӀыхьщ, [[цы]]р щӀыхьэгъкӀэ зэщхьэщымыкӀыу, зэхуэдизу тету.

И гупэ лъакъуэхэм [[лъэпхъуамбэ]] тхурытху япыт, и кӀэмкӀэ плӀырыплӀ, псоми [[лъэбжьанэ]] зыхишэ яӀэу.

Щхьэм напэр фӀыуэ къыхощыр, натӀэри къыхэкӀыу ину<ref name="Гептнер">В. Г. Гептнер, Н. П. Наумов. Млекопитающие Советского Союза. Хищные (гиены и кошки). — Мэзкуу: Школ нэхъыщхьэ, 1972 гъ. — Т. 2.{{Ref-ru}}</ref>. Щхьэр инщ, [[щхьэ къупщхьэ]]р лъэшщ, [[жьэпхъуэбгъу]]хэр жыжьэу зэпэшылъыу. [[ТхьэкӀумэ|ТхьэкӀумэхэр]] инкъым, хуэхуреуэ щытхэщ. Щхьэбгъум жьакӀэ тетщ. ПащӀэцхэр кусэ 4-5 тетщ, хужхэщ, я лъабжьэм дежкӀэ зэзэмызэ гъэбжафэу, быдэхэщ, я щӀыхьагъыр см 16,5 нэсу. [[Нэкугъуэ]]р хъурей, [[нэ гъунэ]]р гъуэж<ref name="Гептнер"/>. 

Хьэщомыщ пӀащэм адрей джэду лъэпкъэгъухэми хуэдэу [[дзэ]] 30 иӀэщ. [[ДзапэфӀанэ къыбгъурыт]] хырых жьэбгъум хэтщ (ищхьэмкӀи ищӀагъымкӀи); [[хьэдзэ|хьэдзитӀ]]; [[жьэкъупщхьэ]]м [[премолар|премоларищрэ]] зы моларрэ, жьэбгъум премоларитӀрэ зы [[молар|моларрэ]]. Дзэхэм я тхыпхъэр: <math>I{3 \over 3} C{1 \over 1} P{3 \over 2} M{1 \over 1}</math>.

Хьэдзэхэр фӀыуэ зэфӀэтхэ, я щӀыхьагъыр см 8 носыфхэр<ref name="kuznec">Кузнецов Б. А. Определитель позвоночных животных фауны СССР Часть 3: Звери. Мэзкуу: «Просвещение», 1975 гъ. Нап. 200, теплъэ игъусэу.</ref> къахуэщхьэпэр фӀыуэ щэкӀуэным. [[Бзэгу]] иным, щӀыхьым и бгъухэмкӀэ бэгуфэ мыинхэр яӀу, абым [[кератин]] дия телъщ, абымкӀэ лъыр къупщхьэм къыкӀэрехыр, абым нэмыщӀу а бэгуфэхэр зыщитхьэкӀкӀи къегъэщхьэпэщ. 

Цыр щӀыхькъым, Ӏувкъым, кӀэщӀу щытщ ипщэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм яр; ищхъэрэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм яр Ӏуву кӀыхьу щытщ. Фэм и теплъэр нэхъыбэкӀэ гъуэплъыфэ-гъуэбжафэу щытщ: ныбэр, [[бгъэгу]]р, лъакъуэбгъухэр нэхъ нэху щытщ. Абым нэмыщӀу нэху ӀэпапӀэхэр [[тхьэкӀумэ]] щӀыбагъхэм яӀэщ. ЩӀыфэм кусэхэр ирокӀуэ, гъуабжэм къыщыщӀэдзауэ фӀыцӀэм нэсу я фэр. [[пкъы|Пкъымрэ]] пщэмрэ кусэхэр къохыр захуэу. Езы пкъым кусэхэм я ныкъуэр щӀагъ дыдэм къехыфынухэ, адрейхэр [[тхы|тхымкӀэ]] дэкӀуейфыну, е ныбэщӀагым нэсу къоххэр. Кусу хъуар, гу лъытыгъу, я щӀагъ иухыпӀэм деж памцӀу щытхэщ, зэзэмызэкӀэ дыкъуакъуэхэу яужкӀэ, иухыпӀэм идеж зы хъужхэу. [[ТхыӀунэ|ТхыӀунэмкӀэ]] кусэхэр нэхъыбэ мэхъухэ. ТхыӀунэм деж къыщыщӀадзэ кусэхэр [[куэ]]м и щӀыбагъкӀэ йокӀуэкӀхэ е куэм и кум деж зэпоудхэр. Кусэ гуэрэхэр, [[лъэдий]]м и щӀэдзэгъуэм щынэскӀэ къагъэшри лъакъуэ кӀуэцӀымкӀэ йокӀуэкӀхэщ<ref name="Гептнер"/>.

Напэр, [[пэгъуанэ]] щӀагъым, пащӀэ хэтыпӀэхэм, [[жьэпкъ]]ым, жьэгъум деж хужьщ, Ӏупэ щӀагъымрэ [[жьэ]] гъунэмрэ ӀэпапӀэ фӀыцӀэ иӀэхэм щымыхъукӀэ. НатӀэр, [[щхьэхупцӀапцӀэ]]р, щхьэщӀыбыр кусэ фӀыцӀэ кӀэщӀ бжыгъэкӀэ зэхэлъщ. ТхьэкӀумэ щӀыбагъым деж куэдхэм кусэ щӀыхь къыщӀедзэ, пщэмкӀэ къехэу и тэмакъым къынэсу. Щхьэм и гъунэхэмрэ [[жьакӀэ|жьакӀэхэмрэ]] хужьхэщ, кусэ зытӀущ яхэлъу. ТхьэкӀумэм и гупэкӀэ цы хужь тетщ, щӀыбымкӀэ сыт щыгъуи фӀыцӀэщ, ӀэпапӀэ хужьышхуэ и щхьэмкӀэ хэсу<ref name="Гептнер"/>.

КӀапэр сыт щыгъуи фӀыцӀэщ, кусэ зэщӀэлъыпыту кӀуэхэм уэгу ящӀыу. [[КӀэ]]м кусэхэм я бжыгъэр и нэхъыбэм пщӀы мэхъур, ауэ зэзэмызэкӀэ 8-9 е 11 щыхъуи къохъур<ref name="Гептнер"/>.

Фэм тет кусэхэм я теплъэмрэ я зэхуакум дэлъ бгъуагъымрэ зэщхьэщокӀ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм, ауэ хьэщомыщхэм я нэхъыбэм я кусэ бжыгъэр 100 фӀокӀыр<ref name="kuznec"/>. Хъухэмрэ бзыхэмрэ кусэ тхыпхъэмкӀэ зэщхьэщыкӀыгъуэ яӀэкъым.

Кусэ-тхыпхъэр зэи зэхуэду щыткъым, псэущхьэ къэс и тхыпхъэр нэгъуэкӀщ, абым папщӀэ псэущхьэр и тхыпхъэмкӀэ къыхэпщӀыкӀ хъунущ, абым хуэдэщ цӀыхум и [[ӀэпапӀэ|ӀэпапӀэри]]. Ар зэзэмызэкӀэ щӀэныгъэлӀхэм къагъэщхьэпэр псэущхьэхэм щащӀэлъыплъым деж. Кусэхэм я нэхъыщхьэ мыхьэнэр хьэщомыщыр щы щакӀуэм идеж зыхэт пабжьэ-удзхэм къыхэмыщыну аращ. 

Гу лъытыгъуэ хьэщомыщым и [[фэ]] теплъэр къыдоӀэпыкъур папжьэхэм къыхэмыщыу хэтыну. ЩӀыпӀэ здэщыщым елъытауэ я теплъэр зэщхьэщокӀыр, абым папщӀэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэри зэхагъэкӀыр.

Цыми хуэдэу кусэ тхыпхъэр фэми тетщ, къапщтэмэ абыхуэдэу, хьэщомыщым и цыр щамэ, цы фӀыцэ здытетам деж фэри фӀыцэу щытыну, гъуэжьым — гъуэжь, цы къытекӀэжьынури тетам хуэдэ къабзу, тхыпхъэр зэримыхъуэкӀыу<ref name="Seidensticker"> John Seidensticker. Riding the Tiger. Tiger Conservation in Human-dominated Landscapes. Кембридж университетым и тхылътедзапӀэ. 1999 гъ.</ref>.

Хъухэм я [[лъэужь]]ыр нэхъ ин икӀи нэхъ щӀыхьщ бзыхэм ям елъытамэ, Ӏэпхъуамбэ курытхэр нэхъ къыхэщу япэ къыхокӀхэр. Лъэужьым и инагъыр см 15-16 щӀыхьагъуу, см 13-14 бгъуагъу хъухэм; см 14-15 щӀыхьагъуу, см 11-13 бгъуагъу бзыхэм<ref name="Гептнер"/>.

Хьэщомыщхэм жэщкӀэ фӀыуэ ялъагъур, гупшысыгъуэ гуэрэхэмкӀэ дунер къуэлэнуи ялъагъур. [[пантерэхэр|Пантерэ]] лъэпкъым ящыщ псом хуэдуи хьэщомыщхэм я [[къурмакъей]] зэфӀэтыгъэмкӀэ мэгъуахъуэф, ауэ щыгъуахъуэхэр нэхъыбэкӀэ щызэпыхьэ зэманыгъуэращ. 

== Здэпсэухэр ==
Хьэщомыщыр [[Азиэ]] къуэдем щыпсэу лӀэужьыгъуэщ. ТхыдэмкӀэ щӀыпӀэ зэщӀиубыдэтэр (иджыпсту ину зэщхьэщыдзауэ, жыжэу зэпэщылъ щӀыпӀэ мыинхэр) [[КъуэкӀыпӀэ Жыжэ]]м къыщыщӀэдзауэ [[Къажэр]]ыр, [[Афганистэн]]ыр, [[Хъутей]]р, [[Индиэ]]р, [[Ипщэ-КъуэкӀыпӀэ Азиэ]]м и къэралхэр хиубыдэт.

Я щӀыналъэр здыхэлъыр Хъутейм и ищхъэрэ лъэныкъуэра, къыщызэфӀэувар абдежым илъэс милуанитӀкӀэ узэӀэбэкӀыжмэ. Илъэс минипщӀкӀэ узэӀэбэкӀмэ, хьэщомыщхэр ипщэ лъэныкъуэмкӀэ пхырыкӀын щӀадзащ, [[Гималайхэр|Гималай]] къущхьэхэмкӀэ, апхуэдэу [[Индиэ]] псом, [[Малай хытӀыгуныкъуэ]]м, [[Суматра]], [[Ява]], [[Бали]] хытӀыгухэм пхырыхьаху хъуащ. ЛӀэщӀыгъуэ зытӀущкӀэ зэӀэбэкӀыжамэ хьэщомыщхэр щыпсэуэ щытахэщ [[Къазахъстэн]]ым, Ищхъэрэ Къажэрым, [[Амур]] псым и пэм, [[Зонд хытӀыгухэр|Зонд хытӀыгухэм]]. Иджыпсту а щӀыпӀэ псом и нэхъыбэм хьэщомыщхэр цӀыхум къелакъым; бжыгъэкӀэ я нэхъыбэхэр къыздэнар: Индиэм, Малай хытӀыгуныкъуэм. 1995 гъэмрэ 2005 гъэмрэ я зэхуакум хьэщомыщхэр здэпсэуа щӀыпэр 40% нэхъ мащӀэ хъуащ [[Азиэ]]м; зэрыхъумкӀэ, нобэ, псэущхьэхэм щӀыпӀэ яубыдыр пэсырейм елъытамэ 7% мэхъу къуэдей<ref>Science Band 313 (Heft 5786), 20. Juli 2006, S. 419</ref>.

Хьэщомыщхэм я псэупӀэ щӀыпӀэхэр куэду зэщхьэщокӀыр: тропик мэзхэм щыщӀэдзауэ, [[мангрэхэр|мангрэ]] псыпцӀэхэмрэ [[шамбыр]] пабжьэхэмрэ, [[тафэ]] гъущэхэмрэ, кумхэмрэ, бгылъэхэмрэ ищхъэрэ мэздэгухэмрэ. Къущхьэхэм м. 3000 хуэдизым я лъэгагъэу дэкӀуейхэр.

== ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэхэр ==
ЛӀэужьыгъуэ къуэдзу бгъу къыхагъэкӀыр, абыхэм ящыщ щыр дунем тетыжкӀым цӀыхум и ӀэщӀагъэу.

* [[Амур хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris altaica}}) — и нэхъыбэкӀэ щопсэу [[Урысей]]м и [[Приморскэ край|Приморскэ краймрэ]] [[Хабаровск край|Хабаровск краймрэ]], мащӀэдыдэу [[Хъутей]]м и ищхъэрэ-къуэкӀыпӀэмрэ [[Ищхъэрэ Кэрей]]мрэ. Яужырей бжыгъэхэр щыщэӀам (1996 гъэмрэ 2005 гъэмрэ <ref name="casp">[http://www.tigerhomes.org/animal/curriculums/caspian-tiger-pc.cfm The Caspian Tiger — ''Panthera tigris virgata''. 2009-10-06]</ref><ref name="casp2">[https://web.archive.org/web/20181012162517/http://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html The Caspian Tiger at www.lairweb.org.nz 2009-10-06]</ref>) къагъэунэхуа я бжыгъэр 480-520 хъууэ, зы щӀыпӀэм исхэу, зэпхырымдзахэу, абым папщӀэ а гупыр дунейм и нэхъ индыдэу мэхъур<ref>Graham Batemann. Die Tiere unserer Welt Raubtiere. Verlag. Bertelsmann. 1986</ref>. Амур хьэщомыщыр нэхъ индыдэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм ящыщщ. Мы къуэдзэм гу лъытыгъу адрейхэм ялъытамэ [[цы]] Ӏув, щӀыхь тетщ, и теплъэкӀэ нэхъ фагъуэу, кусэхэм я бжыгъэри нэхъ мащӀэу. Амур хьэщомыщыр [[джэду лъэпкъыр|джэду лъэпкъми]] и нэхъ инхэм ящыщщ: и шыр илъэсныкъуэ хъур и инагкӀи и хьэлъагъкӀи [[щомыщ]] зэфӀэувам хуэдизщ. 

* [[Бенгал хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris tigris}}) — хьэщомыщ бжыгъэ зэщӀэзубыдэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэщ, [[Индиэ]]м, [[Бангладеш]]ым, [[Непал]]ым, [[Бутан]]ым щыпсэуэ. ЩӀыпӀэ зэмылӀэужьыгъуэхэм щопсэу мэздэгухэмрэ тафэ игъущыкӀахэмрэ щыщӀэдзауэ [[мангрэхэр]] хиубыдэу. Бенгал хьэщомыщхэм я нэхъыбэр щӀыпӀэ [[Тераи Дуар|Тераи Дуарым]] щопсэухэр. Индиэ Ӏэтащхьэм къызэриӀуохумкӀэ, лӀэужьыгъуэ къуэдзэм и бжыгъэр 3,100-4,500 мэхъур, абыхэм ящыщ 3,000 Индиэм щыпсэуху<ref>[http://books.google.com/books?id=LvM-3i6z8iQC&pg=PA1394&dq=bengal+tiger+largest&lr=&client=firefox-a EXPLORING MAMMALS], Marshall Cavendish, Marshall Cavendish Corporation, John L Gittleman</ref>, ауэ, индиэ щӀэныгъэлӀ куэдым абым хуэарэзыкъым, я бжыгъэр куэду къегъэхъуауэ ялъытэу. НэмыщӀ къэӀуэхугъуэхэмкӀэ, хьэщомыщхэм я бжыгъэр [[Индиэ]]м 2,000 нэхъри нэхъ мащӀэу щытыфынэу<ref>[https://web.archive.org/web/20130116210802/http://www.indianjungles.com/090805d.htm Task force says tigers under siege. Indianjungles.com 2009-10-06]</ref>, бжыгъэр [[лъэуж|лъэужхэмкӀэ]] ирагъэкӀуэкӀащ, апхуэдэм деж я бжыгъэр къегъэхъуауэ къыхэкӀыфыну хэукъуэгъуэ иӀэу. Мы лӀэужьыгъуэ къуэдзэр нэхъ индыдэу щыт щхьэкӀэ и бжыгъэкӀэ, ари кӀуэдыфынухэм яхэтщ цӀыхухэм зэраукӀымрэ, я псэупӀэр мэкъумэшым зэрхагъыхьэм папщӀэ. [[МэзгъэфӀэн]] Сариксам щыщ хьэщомыщу хъуар бракониерхэм яӀэщӀэкӀуэдауэ щытащ. 1972 гъэм Индиэм унафэ къыдегъэкӀ мэзгъэфӀэн хъумэнымкӀэ, мыхьэну зэрихьэр псэущхьэр къэралым щыхъумэн, къинэжьын. А Ӏуохугъэм и хьэтыркӀэ хьэщомыщхэм я бжыгъэр 1,200 хъутэр 1970 гъэхэм 3,000 хъуащ 1990 гъэхэм<ref>Matt Wade. Threat to a national symbol as India's wild tigers vanish. The Age (Melbourne).</ref>; А проэктыр дунем и зы нэхъ узыншэхэм ящыщу яужым къалъытащ. Бенгал хьэщомыщхэм я хъухэм къашэч ч 205-227 хуэдиз, бзыхэм ч 140-150 хуэдиз. Бенгал хьэщомыщхэр Ищхъэрэ Индиэмрэ Непалымрэ щыщхэр нэхъ пӀащэщ ипщэ лъэныкъуэм щыпсэухэм ялъытамэ, ипщэм щыщ хъухэм къашэч и нэхъыбэм ч 235 хуэдиз.

* [[Корбета и хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Pantera tigris corbetti}}) — щопсэу [[Камбоджэ]]м, ипщэ [[Хъутей]]м, [[Лаос]]ым, [[Тайлэнд]]ым, [[Малай]]м, [[Виетнам]]ым. ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэм и бжыгъэр тэрэзу гъэунэхуауэ щыткъым, гупшысыгъуэкӀэ 1,200 къыщыщӀэдзауэ 1,800 носыр, нэхъ тэрэзу абым къалъытэр нэхъ мащӀэращ. Нэхъыбэдыду псэущхьэхэр здэпсэур [[Малай|Малайращ]], а хэкум бракониер Ӏуохугъуэр ӀэнатӀэм лъэшу пеубыдыр, абым папщӀэ псэущхьэхэр мащӀэдыдэ щэкӀуэным хэкӀуадэр, ауэ тӀум щӀыгъуи я бжыгъэр нэхъ мащӀэ мэхъур я псэупӀэхэр цӀыху мэкъумэщыкӀэхэм, псэупӀэхэм зэраубыдым папщӀэ. Виетнамым щыщ хьэщомыщхэм я ещанэ ныкъуэ бжыгъэра къэнэжар, псэущхьэхэр цӀыхухэм яукӀащ,я кӀуэцӀфэцӀхэр [[хъутей Ӏэзэгъуэ]]м щхьэкӀэ ящэжын. ТеплъэкӀэ корбета и хьэщомыщыр нэхъ щӀынфу щытщ адрей лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм ялъытамэ. Хъухэм къашэч ч 150-190 хуэдиз, бзыхэм ч 110-140 хуэдиз.

* [[Малай хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris jacksoni}}) — [[Малака хытӀыгуныкъуэ]]м деж, [[Малай]] хэкум фӀэкӀа нэмыщӀ щӀыпӀэхэм щыпсэукъым. Мы лӀэужьыгъуэ къуэдзэр къыщыхагъэкӀар 2004 гъэращ (япэкӀэ корбета хьэщомыщ къуэдзэм хабжэт) щӀэныгъэлӀ гупым лэжьыгъэ ирагъэкӀуэкӀамкӀэ Стивен О'Брайен и ӀэнатӀэм щӀэту. Яужырей къэлъытыгъуэм къызэрыунэхуамкӀэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэм и бжыгъэр 600-800 хуэдиз мэхъур, апхуэдэу мы къуэдзэр ещанэ мэхъур и бжыгъэкӀэ. 

* [[Суматра хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris sumatrae}}) — хытӀыгу [[Суматра]]м фӀэкӀа щыпсэукъым. Лъэужьыгъуэ къуэдзэм и бжыгъэр 400-500 хуэдизу къалъытэр, я нэхъыбэр [[мэзгъэфӀ]]хэм щопсэухэр. Яужырей [[генэ]] зэгъэзэхуэгъуэм къызэригъэунэхуамкӀэ лӀэужьыгъуэ къуэдзэм псом хуэмыдэ [[генэ маркер]] яӀэщ, абым къызэрыхэкӀымкӀэ къуэдзэм щхьэху лӀэужьыгъуэ [[джэду лъэпкъыр|джэду лъэпкъым]] щыщу къыхэкӀыфэнущ дияпэкӀэ, лӀэужьыгъуэ къуэдзэр мыкӀуэдмэ! Къуэдзэм нэхъыщхьэу зэран къыхуэхъур, зыгъэкӀуэдыр и псэупӀэхэр зэрхэкӀуадэращ, мэз здыщӀэсхэр ирахщ Суматрэ хытӀыгум, абым нэхъыбэу 1998 гъэм щыщӀэдзауэ 2000 гъэм нэгъунэ хьэщомыщ 66 (ар къуэдзэм и 20%) бракониерхэм яукӀащ. Суматрэ хьэщомыщыр лӀэужьыгъуэ къуэдзэхэм я нэхъ цӀыкӀудыдэщ, хъухэм къашэч ч 100-130, бзыхэм ч 70-80 хуэдиз. Къуэдзэм и цӀыкӀуагъыр зытеухуауэ къалъытэр Суматрэ мэздэгухэм щыпсэуным къыхэкӀауэ. 2007 гъэм мазаем и 3-м зы псэф хьэщомыщ къуажэ Рокан Хилир деж цӀыхухэм къаубыдат, дуней-псэущхьэ хъумэн ӀэнатӀэгъуэм и унафэкӀэ хьэщомыщ бзыр [[мэзгъэфӀ Богор]]ым ([[Ява]] хытӀыгум щыӀэм) яшэри яутӀыпщащ<ref>Cracraft J., Feinstein J., Vaughn J., Helm-Bychowski K. Sorting out tigers (Panthera tigris) Mitochondrial sequences, nuclear inserts, systematics, and conservation genetics. 1998. Нап. 139—150. Animal Conservation 1]</ref>.

* Хъутей хьэщомыщ ({{lang-lat|Panthera tigris amoyensis}}) — псом нэхърэ нэхъ мащӀэдыдэу къэнэжьа лӀэужьыгъуэ къуэдзэщ, хъункӀи мэхъур хиту псэухэм ящыщ къэмынэжауэ. Нэхъ цӀыкӀухэми ящыщщ, хъухэмрэ бзыхэмрэ я кӀыхьагъыр м. 2,2-2,6 мэхъур. Хъухэм къашэч ч 127-177; бзыхэм ч 100-118 хуэдиз. 1977 гъэм хъутей ӀэнатӀэгъуэм унафэ къыдигъэкӀащ хьэщомыщхэм ещэкӀуэныр триубыдэу, ауэ мыхьэнэ къихьыжакъым абым, яужырей хьэщомыщыр 1994 гъэм яукӀащ. НобэкӀэ хъутей хьэщомыщ 59 зоопаркхэм яӀыгъщ (а псори Хъутейм), ауэ а 59 хьэщомыщихым къатекӀахэщ, абым папщӀэ я генэ зэмылӀэужьыгъуэр бэгъуауэ щыткъым. 2008 гъэм щыщӀэдзауэ Хъутей ӀэнатӀэгъуэр пылъщ хьэщомыщхэр мэзхэм ирагъэщӀыжьын-щӀагъэтӀысхьэжьыным<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/7042257.stm Rare China tiger seen in the wild. BBC News]</ref>. 

=== ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэ кӀуэдахэр ===
* [[Бали хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris balica}}) — [[Бали]] хытӀыгу мыиным щыпсэуащ. ЩакӀуэхэм ягъэкӀуэда къуэдзэщ. Яужырей хьэщомыщ бзыр 1937 гъэм фӀокӀадэм и 27 яукӀащ, хытӀыгум и къухьэпӀэ лъэныкъуэм<ref>Buzas, B. and Farkas, B. 1997. An additional skull of the Bali tiger, Panthera tigris balica (Schwarz) in the Hungarian Natural History Museum. Miscellanea Zoologica Hungarica Vol 11 pp: 101—105.</ref>.

* [[Виргата хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris virgata}}) — 1960 гъэхэм кӀуэдащ. Яужыреуэ ялъэгъуауэ къыщыӀуохур 1968 гъэхэм<ref name="driscoll">[http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0004125 Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger.] 2009-08-30.</ref>, хъыбар гуэрэхэмкӀэ яужырей хьэщомыщыр 1970 гъэм [[Тыркуей]]м щаукӀауэ къыкъуэкӀи щыӀэщ<ref name=autogenerated2>[https://web.archive.org/web/20181012162517/http://www.lairweb.org.nz/tiger/caspian.html The Caspian Tiger at www.lairweb.org.nz] 12 October 2007</ref>. ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэм и щӀыпӀэ псэуалъэм хиубыдэт [[Ермэлей]], [[Къажэрей]], [[Афганистэн]], [[Пакистэн]], [[Ираку]], [[Узбэчстэн]], [[Къазахъстэн]]ым и ипщэ лъэныкъуэ, [[Тыркумэнстэн]], [[Тыркуей]] джоуэ. Къуэдзэр иныфӀу щытащ, хъу нэхъ индыду къашэчатэр ч 240 хъут. ТеплъэкӀэ индиэ къуэдзэхэм ящхьт, ауэ кусэхэр нэхъ Ӏузу икӀи нэхъ бэуэ зэхэлъхэт, ахэри фӀыцӀу щымытхэу е гъуабжэхэт е щӀэху-щӀынфӀу. 

* [[Зонд хьэщомыщ]] ({{lang-lat|Panthera tigris sondaica}}) — индэнезиэ хытӀыгу [[Ява]]м щыпсэуащ. ХэкӀуэда щыхъуар 1980 гъэхэращ, щэкӀуэнымрэ и псэупӀэ убыдынымрэ къемылауэ. КӀуэдын щыщӀидзар 1950 гъэхэм деж хъунщ, абым щыгъуэ Явэм хьэщомыщхэм я бжыгъэр 25-м нэсат. Яужырей щхьэху хьэщомыщыр щалъэгъуар 1979 гъэм. 

== Теплъэхэм я фэхэр ==
=== Хьэщомыщ хужьыр ===
[[Файл:White tigers stukenbrock.jpg|thumb|220px|Хьэщомыщ хужьхэр]]
Хьэщомыщхэм гулъытэгъу мутациэ яӀэщ, псэущхьэхэм я фэр хужьу щыту — [[бенгал хьэщомыщ]]хэр, езыхэр хужьу, я кусэхэр фӀыцӀэ гъуэбжафу, я нэхэр щхъуантӀэу. Щхьэху псэу псэущхьэхэм апхуэдэ теплъэ зиӀэхэр мащӀэдыдэщ, ауэ ар зиӀэр бжыгъу къахокӀщ цӀыхухэм яӀыгъхэм. Зы хьэщомыщ хужь къыхокӀ 10,000 псэущхьэ гъуэжьхэм<ref>[https://web.archive.org/web/20081231101528/http://bigcathaven.org/cats/wild/white_tigers_genetics.htm White Tigers] 2009-10-06. 404.</ref>. Хьэщомыщ хужьхэр фӀыуэ мэпсэуф Ӏэлу, быни ягъуэтыфыр. Япэреуэ абыхэм теухуауэ къэӀуэхугъуэ щыщэӀэр [[1951 гъэ|1951 гъэращ]], абым щыгъуэ зы щакӀуэ хулъхугъэм хьэщомыщ бзым и гъуэм къырихат зы шыр хужь. Яужьым а хьэщомыщыр пагъэхьа зы бзы гъуэжьм, къилъхужьа шыриплӀ, плӀыри гъуэжьу. Зэман дэкӀауэ хьэщомыщ хужьыр и зы пхъухэм пагъэхьащ, шырищ къилъхуащ, а щым тӀур хужьхэт. Хьэщомыщ хужь цӀыхухэм яӀыгъу хъуар зы псэущхьэм къытекӀауэ щытхэщ<ref>Thornton, I.W.B. 1978. White tiger genetics-further evidence. J. Zool. 185:389-394</ref>. Иджыпсту [[зоопарк|зоохэм]], дунейпсом, хьэщомыщ хужьу 130 хуэдиз яӀыгъщ<ref>[https://web.archive.org/web/20080905085921/http://www.bigcatrescue.org/cats/wild/snowtigers.htm Snow Tigers.] 2009-08-30. 404</ref><ref name="unusual1">[https://web.archive.org/web/20180507011953/http://www.lairweb.org.nz/tiger/white.html The white tiger today and the unusual white lion.] 2009-08-30. [http://www.webcitation.org/611ZveLps.] 2011-08-18</ref>. 
[[Файл:Orange bengal tiger at Cougar Mountain Zoological Park 1.jpg|thumb|220px|Хьэщомыщ дыщафэ]]
=== Хьэщомыщ дыщафэ ===
Дыщафэ лӀэыжьыгъуэ — нэхъ мащӀэдыдэу къахэкӀ теплъэ хьэщомыщхэм. Япэрейуэ и къэӀуэхугъуэр къыщыхэкӀ зэманыр XX лӀэщӀыгъуэм и щӀэдзэгъуэм щыщщ<ref name="tigers-golden">[http://www.messybeast.com/genetics/tigers-golden.htm Golden Tigers and Genealogies] 2009-08-30. [https://web.archive.org/web/20140821062426/http://www.webcitation.org/611Zw58NX] 2011-08-18</ref>. Япэреуэ гупшысыгъуэ къыхэкӀамкӀэ зэралъытэтэр апхуэдэ теплъэ зиӀэ псэущхьэхэр ятӀэгъуэ гъуэжькӀэ бэгъуа щӀыпӀэхэм щыпсэухэрат, я теплъэр хэгъуэщыхьыным папщӀэ щы щакӀуэхэм деж. Ауэ а гупшысыгъуэр иджыри къыздынэсым захуэ хъуакъым. 

ИджыпстукӀэ цӀыхухэм яӀыгъ дыщафэ теплъу псэущхьэ 30 хуэдиз, хьэщомыщ хужьхэми хуэдэу, дыщафэхэм я нэхъыбэр бенгалхэм къатекӀауэ аращ. 

== Зэрыпсэур ==
Махуэми жэщми зэхуэду бэлэрыгъщ. Нэхъ щӀасэу щыщакӀуэр, пщэдджыжым, бжыхьэщхьэм, жэщым. Махуэм деж и нэхъыбэкӀэ гъуэм щожейр. Ину хэбэкъукӀыу зэкӀуэщ. Жыгхэм дэпщэйкъым (шыр ч 60 фӀэмыкӀхэм щымыхъукӀэ, илъэситӀым нэмысахэу)<ref name="зверисибири">Строганов С. У. Звери Сибири. Хищные. РССЗ щӀэныгъэ Академиэм и тхылътедзапӀэ. 1962. Нап. 421-426; 460.</ref>. Псым щышынэкъым, фӀыуэ йос. Ипщэ лъэнъыкъуэм щыпсэу лӀэужыгъуэхэр хуабэдыдэ щыхъу зэманыгъуэм загъэпскӀыныр яублэ. ЩӀыӀэр фӀыуэ ирахыр, гугъ ятемылъыу. Илъэсым тӀо [[цы пхъыж|цы япхъыж]] — гъатхэпэм, фокӀадэм. 

И нэхъыбэкӀэ хьэщомыщыр псэущхьэ щэхущ, [[макъ]] къыщыӀукӀыр мащӀэщ. [[Щыхуэж]] зэманым щыгъуэ къуэдей хъухэм зыкъагъащӀэ гъуахъуэнкӀэ. Псэущхьэ гуэрэм щытеуэкӀэ е щыбзаджэм мащӀэу, щэху мэгъуахъуэ<ref name="зверисибири"/>. Хьэщомыщыр псом хуэмыдэу щэн хэлъщ щыхьхэм, кхъуэхэм нэмыщӀ псэущхьэшхуэ инхэм, цӀыхухэм я [[лъэужь|лъэужьхэм]], гъуэгухэм тету къикӀухьын<ref name="зверисибири"/>. 

=== Щэныр ===
Хьэщомыщ пӀащэхэр щхьэху мэпсэухэр, езыхэм я щӀыпӀэ-хапӀэм пылъхэу, яхъумэу. Я щӀыпӀэхэр зэщымыщу зэрар ягъэунэхур. Я мэмкӀэ зэрагъэунэхур нэхъыщхьэу щытщ хьэщомыщхэм деж. Гъутхьэпс мэр нэхъыбэу къытранэ [[жыгыпкъ]]хэм, [[къыр]]хэм, папжьэ щхьэху щытхэм. ИкӀи япэ щыкӀэ пкъыгъуэм йопэмхэр, яужым щӀыбкӀэ зыхуагъазэри, я кӀэр занду яӀэтыр. ЗэзэмызэкӀэ хьэщомыщхэм жыгхэм зыщӀэракухьыр е я пкъыр ӀэбжьанэкӀэ зэхафыкӀэ. 

Я щӀыпӀэм и инагъыр куэду зэлъытар здэпсэум, шхыныр куэду игъуэтмэ, хъухэм деж бзыхэр щӀыпӀэм исмэ. Хьэщомыщ бзым и щӀыпӀэр км² 20 хуэдиз хъуфынущ, хъухэм яр куэду нэхъ инщ, км² 60-100 хуэдиз мэхъур. Зы хъум и щӀыпӀэм деж бзы зытӀущым я щӀыпӀэ щхьэхухэр хэтыфынущ. Я екӀуапӀэхэр, гъуогухэр я щӀыпӀэхэм зэи зэрахъуэкӀкъым. Хьэщомыщ бзыхэр зэзэмызэкӀэ зэныкъуэкъу зэзауэ щхьэкӀэ я щӀыпӀэхэр зэхэхьу щытыфыну, апхуэдэм деж нэхъыбэм псэущхьэхэр зэщымыхьу псэуным пылъхэ; хъухэрамэ зэи къагъэхъукъым я щӀыпӀэм нэмыщӀ хъу исыну<ref name="publishers1992">Thapar, Valmik. The Tiger’s Destiny. London. Kyle Cathie Ltd: Publishers. 1992.</ref>.

Хьэщомыщ хъухэр бзаджу я щӀыпӀэр яхъумэ папщӀэ, псэущхьэ куэд уӀэгъэ мэхъур щызэфӀэнэхэкӀэ, зэзэмызэкӀэ зэзауитӀым я зыр хокӀуадэ. Ауэ зэбэубыдыгъэм я нэхъыбэхэм макъ гъуахъуэнкӀэ, увыпӀэкӀэ зэхокӀыжьхэ. Хъухэр зэпэубыдыгъэ ямыӀэу бзыхэм ящӀыгъу за щӀыпӀэм зэдопсэуфхэ, абым нэхъыбэу я шхын Ӏыхьэ хухагъэкӀыу къаубыдамкӀи. Бзыхэри абым хуэдэ къэрабзу Ӏэхьэ хагъэкӀыфыр хъум щхьэкӀэ, абым нэхъыбэу, бзыр нэмыщӀ бзыми шхын Ӏэхьэ иритыфыну, хъухэрамэ зэи нэмыщӀ хъум и шхын иритынукъым. 

=== Ӏусыр ===
[[Файл:Stud 327 with Blesbuck.jpg|thumb|220px|Хьэщомыщым щыхь къиубыдауэ]]
Хьэщомыщхэм я нэхъыщхьэ Ӏусыр [[Ӏэщ]]щ; бенгал хьэщомыщыр нэхъыщхьэу зэщакӀуэхэр [[щыхь]] лӀэужьыгъуэхэр, [[мэзыкхъуэ|мэзыкхъуэхэр]]; амур хьэщомыщым щыхь лӀэужьыгъуэхэр, мэзыкхъуэхэр, [[бжьо]]; абым нэмыщӀу хьэщомыщхэр йощэкӀуэфхэ Ӏэщ инхэм — [[азиэ хыв|хыв]], [[гаур]], [[бланэ]] хуэдэхэм. ЗэзэмызэкӀэ хьэщомыщхэр йощакӀуэ псэущхьэ ятемгъэпсыхьахэм — [[нумин]], [[мэзджэд]], [[тхьэкӀумэкӀыхь]], [[бдзэжьей]] хуэдэхэм. Хьэщомыщым и ныбэр ирикъуным папщӀэ илъэсым Ӏэщ 50-70 хуэдиз хуэныкъуэщ. 

Къэгъэунэхуауэ щытщ хьэщомыщхэм нэмыщӀ псэущхьэшххэри зэраукӀыр, абыхэм яхэт [[дыгъужь]]хэр, [[щомыщ]]хэр, [[блэшхуэ]]хэр зэзэмызэкӀэ [[архъуэжь]]и щиукӀ мэхъур. Амур хьэщомыщым и бий [[мыщэ|мыщэхэр]], щызэныкъуэкъухэр я псэупӀэхэм бжыгъэщ, къэӀуэхугъуэ бжыгъэ щыӀэщ хьэщомыщыр мыщэ шырхэр щиукӀ, мыщэ пӀащэхэри иукӀыу къохъур. [[Гималай мыщэ]]рэ [[мыщэ гъуабжэ]]рэ и Ӏус Ӏыхьэ 5-8% мэхъур амур щомыщым, нэхъыбэм ахэр зыукӀыр хъу пӀащэхэращ. Малай мыщэр, и щэнӀкэ бзаджэр, зэзэмызэкӀэ хьэщомыщхэр я шхыным къыкӀэрехухэщ, ауэ езыр къыщыкӀэрахур нэхъыбэу къохъур. Малай хьэщомыщхэр а мыщэхэм фӀэкӀа ямыщакӀуи мэхъур. 

[[Индиэ пыл]] пӀащэхэм хьэщомыщыр япэлъэшкъым, абым папщӀэ япэкӀэмыхуэным пылъхэщ, ауэ пыл шырхэр щаукӀ мэхъур. Абым нэмыщӀу хъыбар къэгъэунэхуа щыӀэщ хьэщомыщым [[пэбжьэ]] бзы пӀащэ иукӀыфауэ. Унэ псэущхьэхэм щатеуи мэхъур: [[унэхьэ|хьэхэм]], [[жэм|жэмхэм]], [[шы|шыхэм]], [[шыд|шыдхэм]]. КъэкӀыгъэ шхын: дэхэр, удзхэр, пхъэщхьэмыщхьэхэр щашхыр гъэмахуэ къуэдейра<ref name=autogenerated1>Флинт В. Е., Чугунов Ю. Д., Смирин В. М. Млекопитающие СССР. ТхылътедзапӀэ "Наука". 1965. Нап. 440</ref>.

И щӀыпӀэ псэупӀу хъуам хьэщомыщыр псэущхьэ нэхъ лъэшдыдэу щытщ, мащӀэдыдэщ нэмыщӀ псэущхьэу къыпэщыувэфхэр. ЗэзэмызэкӀэ къыпэувэфхэм ящыщыр [[хьэ лъэпкъыр|хьэ лъэпкъым]] щыщхэра, гупышху щакӀуэхэр, абыхэм яхуэдэщ [[дыгъужь плъыжь]]ыр. Зэ тӀысэгъу хьэщомыщым ч 30-40 лыуэ ешхыфыр. Хъу пӀащэхэм ч 50 хуэдиз яшхыфщ<ref name="university2002">Sunquist, Mel and Fiona Sunquist. 2002. Wild Cats of the World. University Of Chicago Press, Chicago</ref>. Щыхь е кхъуэ иукӀам деж хьэщомыщыр махуэ зытӀущкӀэ Ӏусыфынущ. Ӏус щамыгъуэт зэманыр гугъ емыхьу ирахыфыр, я фэ щӀагъым щэ щӀэлъым папщӀэ, амур хьэщомыщым ием и Ӏувагъыр см 5 носыф. 

== Бжыгъэр ==
ЦӀыхур хьэщомыщым зэрещакӀуэм папщӀэ, и псэупӀэхэри зэрыкӀуэдым щхьэ я бжыгъэр къэмыувыӀэу нэхъ мащӀэ мэхъур. Гулъытыгъуэ гуэрэхэмкӀэ, псэущхьэхэм я бжыгъэр, [[лӀэщӀыгъуэ|лӀэщӀыгъуиткӀэ]] узэӀэбэкӀыжмэ 95% нэхъыбэу щытащ. Ӏэлу псэу псэущхьэхэм я бжыгъэр, лӀэужьыгъуэ къуэдзу хъуар зэхэту, мин 4-6,5 хуэдизу къалъытэ. Нэхъыбэдыду хьэщомыщхэр къыздэнар [[Индиэ|Индиэращ]], минрэ ныкъуэрэ хуэдиз [[Виетнам]]ым, [[Лаос]]ым, [[Таилэнд]]ым, [[Хъутей]]м, [[Миянма]]м щопсэухэщ. Ипщэ Хъутейм щыпсэу хьэщомыщым и бжыгъэр 30 нэскъым, амур хьэщомыщым и бжыгъэр 450 хуэдиз мэхъур. Дунейм къытенэжакъым лӀэужьыгъуэ къуэдзищ Ява, Бали хытӀыгухэмрэ щыпсэуа къуэдзэхэмрэ Виргата хьэщомыщымрэ.

{| class="wikitable" style="text-align:center"
!bgcolor=ececec| ЛӀэужьыгъуэ къуэдзэр || bgcolor=ececec| Нэхъ мащӀэ бжыгъэу<br /> гулъытыгъуэу || bgcolor=ececec| Нэхъ куэд бжыгъэу<br /> гулъытыгъуэу
|-
| [[Амур хьэщомыщ]]|| 450 || 530
|-
| [[Бенгал хьэщомыщ]] || 1300 || 2000
|-
| [[Корбета и хьэщомыщ]] || 600 || 1200
|-
| [[Малай хьэщомыщ]] || 600 || 650
|-
| [[Хъутей хьэщомыщ]]|| 20 || 30
|-
| [[Суматра хьэщомыщ]] || 400 || 500
|-
| [[Балий хьэщомыщ]] || — || — (дунем тетыжкъым)
|-
| [[Ява хьэщомыщ]] || — || — (дунем тетыжкъым)
|-
| [[Виргата хьэщомыщ]] || — || — (дунем тетыжкъым)
|}

== Хьэщомыщымрэ цӀыхумрэ ==
=== Хьэщомыщым и ещэкӀуэныр ===
Ижь и жьыжь лъандэрэ цӀыхур хьэщомыщым ещакӀуэт, [[къуентхъ]] бэлыхьу къалъытэу иджыри къыздынэсым.

[[Пэсырей Корей]]м, [[щакӀуэ]] тегъэпсыхьахэрат хьэщомыщым ещакӀуэхэтэр, езы щакӀуэнми хабзэшхуэхэр хэлът: хьэщомыщым и цӀэр къаӀуэ хъунутэкъым, щы щакӀуэхэм деж псалъи хъунутэхэкъым<ref name="vokrugsveta">[https://web.archive.org/web/20110717230440/http://www.vokrugsveta.com/S4/nature/tiger.htm Корей хьэщомыщым теухуа хъыбару хъуар. 2011-08-18]</ref>. Щыгъыныр зэрахьэр цӀыху хъуам ям хуэдэтэкъым, [[чэсей]] щхъуантӀэм къыхэха джанэрэ пыӀэ щхъуантӀэрэ [[шыгъэ]] къуэлэнкӀэ гъэдэхауэ зэрахьэт, абым нэмыщӀу, сыт щыгъуи яфӀэлът [[хьэджэш|хьэджэшымкӀэ]] щӀа шыгъэ. Я шхыным хьэщомыщ лы хэлъын хуейт. ЩакӀуэхэм ӀэнатӀэшхуэ яӀэт, корей къэралыгъуэм, [[уасэ]] зыри яттэкъым пщыгъуэм<ref name="vokrugsveta"/>.

== Гулъытыгъуэхэр ==
{{Reflist}}

{{Animal-stub}}

[[Категориэ:Хьэщомыщхэр]]
[[Категориэ:ШэрыпӀхэр]]